Een tijdje geleden vroegen vrienden van ons of we mee wilden organiseren aan een actie tijdens de NAVO-top. Ik heb al vaker geprotesteerd tegen militarisme, kernwapens en wapenhandel. Maar deze keer moest ik er even goed over nadenken. oeten we nu er oorlog is in Europa niet juist hopen op een sterke NAVO? Moeten we ons niet solidair opstellen met de mensen in Oekraïne door vooral veel militaire steun te leveren? Zijn het niet juist de nationalistische krachten in Europa en de VS die onze veiligheid en solidariteit op het spel zetten door de NAVO te ondermijnen (en militaire samenwerking binnen Europa tegen te werken)? Dit vind ik moeilijke vragen.

Een paar jaar geleden werd ik maar weinig uitgedaagd als ik me uitsprak tegen oorlog als oplossing. Toen vond iedereen (OK, iedereen binnen mijn bubbel) dat banken moesten stoppen met investeren in wapenhandel, was er een kamermeerderheid voor het tekenen van een VN verbod op kernwapens (dat er trouwens ook gekomen is), en zong Pieter Derks vol trots dat hij ‘van de witte vlag’ was.

Maar dat is nu wel anders. De politieke podcasts die ik luister hebben het vooral over het belang van meer wapens naar Oekraïne, de partij waarop ik meestal stem is groot fan van ‘re-arm Europe’, en ook veel van mijn vrienden en familie zijn vooral blij dat Poetin tegengehouden wordt.

De realiteit van oorlog
Maar toch mis ik iets in alle verhalen over ‘veiligheid in Europa’. Niemand lijkt het te willen hebben over de realiteit van oorlog. In Oekraïne gaan er gemiddeld per dag rond de 250 mensen dood¹. Dat is meer dan 10 per uur. Uur na uur, al drie jaar lang. Aan Russische kant zijn het vooral mannen uit arme verafgelegen regio’s, en bijvoorbeeld mannen uit de gevangenis². Aan Oekraïense kant staan mannen die niet met hun gezin mee hebben mogen vluchten, maar gedwongen worden in het leger te gaan. Als vader van twee lieve dochters krijg ik buikpijn elke keer dat ik daaraan denk.

Op zoek naar meer informatie over deze mensen stuit ik op een overzicht van overleden Oekraïense soldaten.
Waar er een foto bekend is staat die erbij, maar bij de meeste mannen staat een anoniem plaatje van een militair. De eindeloze lijst met gezichtsloze oorlogsslachtoffers doet me onwillekeurig denken aan een veld met witte kruisjes op een oorlogsbegraafplaats waar mijn ouders me als kind eens mee naartoe namen.

Veel van de soldaten zelf lijken ook genoeg te hebben van het geweld. Alleen al aan Oekraïense kant zijn er, ondanks straffen die oplopen tot 12 jaar gevangenis, al minstens 100.000 mannen gedeserteerd (op een leger van rond de 300.000 mensen)³. En uit beide landen vluchtten meer dan honderdduizend mannen om de dienstplicht te ontwijken⁴.

Maar over de werkelijkheid van ontheemde moedeloze mensen die elkaar aan een front dag na dag verminken en vermoorden wordt maar weinig geschreven in onze kranten. In plaats daarvan gaat het over “miljarden aan militaire steun”, over wapensystemen: Patriots, drones, HIMARS, en over mineralendeals.

De menseneter
De laatste tijd lees ik bij ons avondgebed regelmatig iets van Dorothee Sölle, een Duitse bevrijdingstheologe. Het zijn teksten uit de jaren 80, en eigenlijk vond ik ze altijd wat oubollig klinken. Maar nu het militarisme weer populair wordt zijn ze opeens vreemd actueel. Ze schrijft over de ‘menseneter’:

“Ik heb het nu niet zo slecht
in het huis van de menseneter
overdag dwaalt hij door het land
om raketten te plaatsen
wegen te vernietigen
en de jonge mannen te trainen
in verhoogde paraatheid naar binnen en naar buiten
[...]
ik loop overdag vrij rond
in het huis van de menseneter
maak grapjes met zijn vrouw en denk verder niet na

Alleen ‘s avonds als hij naar huis komt
rondsnuffelt en mij zoekt
beef ik van angst
in mijn bomvrije kistje
Dan zie ik voor mij
afgerukte ledematen
[...]
Er komt een dag
dat is nog nooit anders geweest
waarop de menseneter ons verslindt
zo is het nog altijd gegaan”
- Dorothee Sölle, In het huis van de menseneter.

Als ik nadenk over de oorlog in Oekraïne wordt ik bang. En in die angst ben ik vaak stiekem blij met onze militaire overmacht. Als lid van de NAVO, met ons enorme militaire budget⁵, en legerbases en massavernietigingswapens op strategische plekken over de hele wereld kan ons niets gebeuren, toch? De menseneter beschermt ons wel. De wapens van de NAVO voelen in goede handen: wij zijn het vrije westen, met democratische waarden en hoge morele standaarden. Toch? Nouja, soms hebben we wat koloniale neigingen natuurlijk, en de economie moet ook draaien, maar over het algemeen wel, toch? Ook die aanname staat bij mij de laatste tijd onder druk. Kernwapens in de handen van (schijnbaar) verstandige mensen als Obama of Biden voelen misschien nog wel acceptabel. Maar willen we als mensheid echt dat iemand als Trump (en de mensen om hem heen) de macht heeft over een rode knop die de hele wereld onleefbaar kan maken? En hoe zit het dichter bij huis: willen wij een herbewapend Europa onder leiding van PVV, AfD en Front National? Dit doet mij denken aan het gedicht van Dorothee Sölle: Al onze investeringen in de menseneter die het militarisme is kunnen ook zomaar in ons eigen land in foute handen vallen.

Wegkijken is geen optie
Hiermee bedoel ik natuurlijk niet dat we rustig moeten toezien hoe de wereld om ons heen verslonden wordt door autocraten met grote legers. Zeker vanuit onze geprivilegieerde positie in de wereld is het niet te verdedigen om slachtoffers van oorlogsgeweld zomaar aan hun lot over te laten. Maar het voelt nu alsof militaire steun de enige vorm van steun is die we kunnen bedenken. In het begin van de oorlog in Oekraïne lag die balans heel anders: in eerste instantie was er enorme aandacht voor de vluchtelingen, maar ook voor economische en politieke sancties. Opeens bleek dat als je als internationale gemeenschap ergens echt iets tegen wil doen er een enorm palet aan mogelijke acties is. Ik wist niet eens dat het überhaupt mogelijk was om landen uit te sluiten van het SWIFT-systeem voor bank-transacties bijvoorbeeld. Maar ook bij andere conflicten, waar onze geo-politieke belangen minder spelen, kijken we heel anders naar militaire steun. Het voorstel om actief wapens naar Gaza te sturen klinkt voor de meeste mensen compleet absurd.

Natuurlijk doen economische sancties ons pijn. Maar militaire steun kost ook geld. En aan economische sancties gaan geen (of in ieder geval veel minder) mensen dood. En natuurlijk werken economische sancties niet altijd. Maar militaire steun ook niet. De enorme militaire overmacht van de NAVO heeft een oorlog in Oekraïne helaas ook niet weten te voorkomen.

Naast sancties denk ik dat ons palet aan verzet tegen buitenlandse autocraten nog enorm uitgebreid kan worden. Waarom zijn we bijvoorbeeld wel bereid een Rus dood te schieten om hem onschadelijk te maken, maar is een Russische deserteur die zelf graag het leger uit wil in bijna geen Europees land welkom?

Nog zo’n jaren ’80 boek dat voor mij opeens weer heel actueel lijkt is ‘Civilian Based Defense’ van Gene Sharp.Hierin beschrijft hij een heel arsenaal van methodes om invloed uit te oefenen op landen die een militaire invasie uitvoeren, ook van buitenaf. Zijn kernpunt: een land is nooit één machtsblok: Poetin kan alleen macht uitoefenen in zoverre als mensen en organisaties hem macht geven. En al die mensen en organisaties hebben weer hun eigen belangen en overwegingen. Hier zit het zwakke punt in elke dictatuur. Dus in plaats van de Russische staat te bevechten waar die sterk is, namelijk militair, is het veel logischer om die elders aan te pakken: bijvoorbeeld op het gebied van (morele en formele) autoriteit, fysieke arbeid (denk aan stakingen), (wetenschappelijke) kennis en praktische vaardigheden, grondstoffen, en economische mogelijkheden. Sharp schudt zo een lijst van 198 creatieve geweldloze methodes uit zijn mouw. En hij laat ook zien dat militaire bestrijding zelfs averechts kan werken op deze gebieden: Niets versterkt de autoriteit van een dictator meer dan een vijand van buitenaf, en de economie van Rusland draait nu vooral op wapenproductie. Bij Palestina zien we dit allemaal: de aanval van 7 oktober 2022 gaf Israël precies de speelruimte voor de genocide die nu plaatsvindt.

Hier valt me trouwens ook het contrast op tussen het tegengaan van populistische machthebbers in het binnenland en in het buitenland. Een voorstel om Poetin te bestrijden met het volledige arsenaal van geweldloze strijd wordt al snel weggezet als een zwaktebod. Terwijl iemand die leuzen schrijft op het hoofdkantoor van Forum voor Democratie wordt gezien als een halve terrorist die een veel te zwaar middel gebruikt. Voeren we oorlog tegen Rusland omdat we ons tot de laatste snik willen verzetten tegen rechtse dictatuur? Of is het vooral die enge buitenlandse dictatuur waar we bang voor zijn, terwijl het verval van onze eigen democratie ons niet zoveel doet. Maar goed, dat is misschien stof voor een ander artikel.

Dus toch
Ik kies er dus toch voor om mee te doen aan een actie tijdens de NAVO-top. Niet omdat ik denk dat we ons niet moeten organiseren tegen onrecht, maar omdat ik denk dat geweld ons niet gaat redden van onrecht. De NAVO, ooit begonnen als defensief verbond, kan na offensieve avonturen als Irak en Afghanistan niet meer serieus genomen worden als organisatie die ons richting vrede gaat helpen. Als je alleen een zaag hebt lijkt alles op een plank, en de grootste militaire macht ter wereld kan niet anders dan problemen tevergeefs proberen met geweld op te lossen. Of zoals Dorothee Sölle het schrijft:

”Er komt een dag
dat is nog nooit anders geweest
waarop de menseneter ons verslindt
zo is het nog altijd gegaan”